حمام خانم ، از قدیمی ترین گرمابه های تهران - وبلاگ زندگی

به گزارش وبلاگ زندگی، حمام قبله که با نام حمام خانم هم شناخته می گردد، در شهر تهران ساخته شده و متعلق به دوره سلطنت شاه طهماسب صفوی است. حمام به وسیله خواهر شاه طهماسب ساخته شده و همراه با آن یک تکیه (مکان مذهبی) و مدرسه هم در بازار نایب السلطنه ساخته شد.

این حمام درگذشته دارای زیبایی هایی مانند کاشی کاری های گلدار بوده است که متأسفانه بسیاری از آن ها در طول بازسازی های بعدی از بین رفته اند. با وجود قدمت زیاد و رطوبت محیط، این حمام چندین بار بازسازی و بازسازی شده است و تا به امروز دوام آورده است.

امروزه حمام قبله، در بازار نایب السلطنه واقع شده و تا چندی پیش هنوز فعال بود. تقریباً از 70 سال پیش تا امروز، خانواده بادامی مسئول اداره و نگهداری این حمام بوده اند. این حمام در سال 1382 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و تحت حفاظت میراث فرهنگی نهاده شده است.

حمام خانم به علت قدمت، معماری و تاریخ غنی خود، یکی از جاذبه های گردشگری مهم شهر تهران محسوب می گردد و همچنان موردتوجه بازدیدنمایندگان داخلی و خارجی است. حفاظت و نگهداری از این میراث ارزشمند فرهنگی ایران، اهمیت زیادی دارد.

آدرس: تهران، خیابان 15 خرداد، بازارچه نایب السلطنه، کوچه قبله

علت احداث حمام خانم

شاه طهماسب صفوی واقعاً به گرمابه ها علاقه بسیاری داشت و ساعات طولانی از روز را در آن ها سپری می کرد. تاریخ نگاران علت این علاقه را معین ننموده اند، اما می توان استنباط کرد که شاه به پاکیزگی و شست وشوی بدن اهمیت زیادی می داده است.

در همان دوران، خواهر شاه طهماسب، با هدف خدمت رسانی به مردم شهر تهران، اقدام به ساخت یک گرمابه و یک مدرسه در این شهر نمود. گرمابه یا حمام خانم همچنان پابرجا مانده، اما متأسفانه از مدرسه هیچ اثری باقی نمانده است.

امروزه، شهر تهران به یک کلان شهر بزرگ تبدیل شده و پیداکردن آن گرمابه کهن کار چندان آسانی نیست. خواهر شاه طهماسب هرگز نمی توانست تصور کند که این شهر کوچک به چنین شرایطی دچار گردد.

در آن موقع، تهران شهری نسبتاً کوچک بود و ساکنان آن از حمام قبله و مدرسه تأسیس شده به وسیله خواهر شاه بهره می بردند. اما با گذشت زمان و رشد سریع جمعیت و توسعه شهر، این مکان های تاریخی در میان ساختمان های نو و خیابان های پرترافیک گم شده اند. این نمونه ای است از چگونگی تغییر چهره شهرها در طول زمان.

حمام خانم یا حمام قبله؟

نام حمام خانم درگذشته دور تهران، به خواهر شاه طهماسب، که مردم او را خانم می نامیدند، نسبت داده می شد. اما مردان شهر نسبت به این نام احساس ناخوشایندی داشتند و احساس می کردند که برای یک حمام که مردان هم در آن حضور پیدا می نمایند مناسب نیست. آن ها سالیان سال با این مشکل کنار آمدند، تا اینکه بالاخره در سال 1340 خورشیدی تصمیم گرفتند نام آن را تغییر دهند.

مردان تهران پس از بحث وآنالیز، نام حمام را به حمام قبله تغییر دادند. این تغییر نام با این هدف انجام شد که همه شهروندان بتوانند بدون هیچ ایرادی از این حمام عمومی استفاده نمایند. این حمام که قبلاً به خاطر نامش مورد انتقاد بود، ازآن پس مورد استقبال همگان نهاده شد.

تهران درگذشته دور، شهری کوچک بود و مردم شهر برای شستشو و سلامت بدن خود به حمام خانم مراجعه می کردند. باگذشت زمان و رشد شهر، احتیاج به تغییر نام این حمام احساس شد تا همه شهروندان بتوانند از امکانات آن بهره مند شوند.

آیا حمام خانم تخریب شده است؟

باتوجه به اطلاعات ارائه شده، گرمابه قبله با همان گرمابه خانم، در دوره صفویه و به دستور خواهر شاه طهماسب در سال 965 هجری قمری (حدود 1558 میلادی) در نزدیکی محله دروازه دولاب تهران ساخته شده است. این گرمابه در محل تقاطع خیابان ری و بازار نایب السلطنه قرار داشته و گذری که به آن منتهی می شد، از گذشته ها گذر حمام خانم نامیده می شده است.

بعضی بر این عقیده اند که حمام قبله اصلی در واقع تخریب شده و آنچه امروز به عنوان حمام خانم شناخته می گردد، ساختمان جایگزین دیگری است. اما آنالیز های تاریخی نشان می دهد که این گرمابه اصلی شهر دوره صفویه است و گرمابه کنونی همان است که در گذشته وجود داشته، نه یک ساختمان جایگزین دیگر. در نقشه های تاریخی تهران نیز نام و موقعیت حمام خانم ثبت شده است.

در دوره صفویه، گرمابه ها نه تنها محل های استحمام و پاکیزگی بودند، بلکه نقش مهمی در زندگی اجتماعی و فرهنگی شهر ایفا می کردند. گرمابه ها محل تجمع مردم، تبادل اخبار و اطلاعات و انجام مراسم و آداب ورسوم بودند. بعلاوه در این مکان ها، بعضی هنرمندان به ارائه خدمات و فراوری آثار هنری می پرداختند.

حمام خانم به عنوان یکی از گرمابه های قدیمی و مهم دوره صفویه در تهران، بازتابی از معماری، فرهنگ و زندگی اجتماعی آن دوران به شمار می آید. این بنا به علت قدمت و ارزش تاریخی اش همیشه موردتوجه پژوهشگران و علاقه مندان به میراث فرهنگی ایران بوده است.

معماری و ساختار حمام قبله

حمام قبله، یکی از قدیمی ترین بناهای به جای مانده در تهران است. حمام خانم بیش از 500 سال در میان شهر ایستاده و تاریخ شهر را دیده است. این بنا تا مدتی پیش هم به عنوان گرمابه مورداستفاده مردم بود. اگر چه زمان بسیاری ازآن گذشته، اما هنوز هم پابرجاست تا یادگاری از گذشته باشد. این ساختمان قدیمی شاهد تغییرات بسیاری در شهر و ساختار خودش بوده است.

حمام زنانه و مردانه

حمام خانم در گذشته به عنوان یک مکان عمومی برای شستشو و استحمام شهروندان مورد استفاده قرار می گرفت. این گرمابه دارای دو بخش مجزا برای مردان و زنان بود که هر کدام ورودی و فضاهای داخلی مختص خودشان را داشتند. حدود 70 سال پیش، بخش زنانه حمام قبله از بین رفت و به جای آن، یک ساختمان مسکونی ساخته شد! امروزه هیچ نشانه ای از بخش زنانه باقی نمانده است.

در حال حاضر، تنها بخش مردانه این گرمابه به جای مانده که کاملاً در زیرزمین واقع شده است. ورودی این بخش از زیر خیابان است و برای ورود به آن باید 11 پله پایین رفت. درگذشته، پله های ورودی آجرفرش بودند؛ اما اکنون موزاییکی شده اند. این گرمابه به عنوان یک میراث تاریخی و فرهنگی محسوب می گردد که امروزه فقط بخشی از آن به جای مانده است.

مساحت و تقارن حمام قبله

حمام خانم که در مرکز شهر تهران واقع شده است، یک ساختمان با ارزش میراث تاریخی محسوب می گردد. در گذشته مساحت آن بیش از 300 مترمربع بود؛ اما اکنون به 200 مترمربع کاهش یافته است. زیر بنای آن نیز 70 مترمربع می باشد.

مهم ترین ویژگی حمام قبله، تقارن و هماهنگی در طراحی ساختار آن است. همه بخش ها به صورت زیبایی با هم همخوانی دارند. فضای داخلی آن به گونه ای طراحی شده که اتاق های کوچک تری را در درون خود جای داده است، امری که باعث ایجاد زیبایی خاصی در محیط شده است.

این گرمابه تاریخی یکی از جاذبه های گردشگری شهر تهران محسوب می گردد و حفظ آن از اهمیت بالایی برخوردار است. این مکان نه تنها ارزش تاریخی دارد، بلکه با طراحی منحصربه فرد خود، توجه گردشگران را به خود جلب می نماید و نمایانگر هنر و فرهنگ غنی شهر است.

بخش های مختلف حمام خانم

در ادامه با بخش های مختلف این حمام تاریخی بیشتر آشنا خواهیم شد:

ورودی و سردر حمام

سالخوردگان محله همیشه زیبایی سردر حمام خانم با تزئینات گل و بوته اش را ستایش می نمایند. آن ها به خاطر می آورند که این سردر چشم نواز، همانند دریچه ای بود که آن ها را به سمت خود می کشاند. اما متأسفانه، امروزه این سردر کهنه دیگر وجود ندارد و جای خود را به نمایی نو و بازسازی شده داده است که اگرچه مدرن تر است، اما آن شکوه و جلال گذشته را ندارد.

اگرچه بازسازی های متعدد در طول دهه های گذشته صورت گرفته، اما دیوار اصلی و کهن سردر همچنان زیرلایه های نو پنهان مانده است. سالخوردگان محل آرزو دارند که روزی این زیبایی گذشته بازگردد، اما اکنون تنها خاطرات آن در فکر آن ها به جای مانده است.

سربینه حمام

سربینه حمام خانم در گذشته تزئینات زیبایی داشته است و کاشی های لاجوردی و رنگارنگ محیط را آراسته می کردند. اما اکنون دیگر اثری از آن ها نیست. با گذشت زمان سیمان هایی بر دیوارها انداخته شده و کاشی ها را پنهان نموده است. دیگر بخش های گرمابه هم تزئینات قدیمی اش را از دست داده است. حالا محیط با تزئینات نوی آراسته شده و از دیرینگی آن خبری نیست. اگر کاشی ها پیدا می شدند می توانستند بر قدمت و زیبایی این گرمابه صحه بگذارند؛ اما اکنون دیگر نشانه ای از آن دوران دیده نمی گردد.

آتشدان گرمابه

در گذشته، تون یا آتشدان حمام خانم نقش مهمی در گرمایش این ساختار دیرینه داشت. این تون در بخش شمالی پشت بام گرمابه نهاده شده و همچنان به شکل سنتی خود به جای مانده است.

در ده دهه های گذشته، برای گرم کردن آب و فضای گرمابه از سوخت گاز استفاده می شد. تون یا آتشدان گرمابه به عنوان قلب حرارتی این مجموعه عمل می کرد و با سوزاندن سوخت، گرما را به داخل گرمابه منتقل می نمود.

امروزه، با پیشرفت فناوری و تغییر سبک زندگی، کاربری این تون سنتی از بین رفته است. با این حال، این عنصر معماری همچنان به عنوان میراث فرهنگی و معماری گذشته در این بنا حفظ شده است و نمایانگر شیوه های گرمایش سنتی در معماری ایرانی است.

شرایط کنونی حمام قبله

امروزه متأسفانه حمام قبله در شرایط مناسبی قرار ندارد و احتیاجمند بازسازی است. باتوجه به اهمیت تاریخی و فرهنگی حمام خانم در تهران، موضوع حفاظت و بازسازی این بنای قدیمی بسیار مهم است. اقدامات زیر می تواند برای حفظ و احیای این اثر تاریخی انجام گردد.

همکاری بین مالک ساختمان و سازمان میراث فرهنگی

اولین قدم، برقراری تعامل و همکاری بین مالک ساختمان و سازمان میراث فرهنگی است. مالک لازم است با هماهنگی و نظارت میراث فرهنگی، اقدامات لازم برای بازسازی و بازسازی را انجام دهد. این امر نه تنها از ورود خسارت بیشتر به این بنای تاریخی جلوگیری می نماید، بلکه موجب حفظ اصالت و ویژگی های معماری به جای مانده آن نیز خواهد شد.

تأمین اعتبار مالی

تأمین اعتبار مالی برای اجرای پروژه بازسازی حمام خانم نیز بسیار مهم است. سازمان میراث فرهنگی می تواند با جذب یاری های دولتی و بعلاوه جلب مشارکت بخش خصوصی و سرمایه گذاران، زمینه را برای تأمین منابع مالی مورداحتیاج فراهم کند. استفاده از ظرفیت قانونی برای معافیت های مالیاتی برای صاحبان و سرمایه گذاران این پروژه نیز می تواند انگیزه لازم را ایجاد کند.

اجرای طرح های کاربری مناسب

در کنار بازسازی و بازسازی ساختمان، طراحی و اجرای طرح های کاربری مناسب برای حمام قبله نیز امری لازم است. می توان با ایجاد فضاهای فرهنگی، گردشگری و آموزشی در این بنا، ضمن حفظ هویت تاریخی آن، از این ظرفیت برای ارتقای سطح فرهنگی و مطلعی عمومی بهره برد.

بعلاوه، تقویت مشارکت و همکاری بین سازمان های مرتبط همانند شهرداری، میراث فرهنگی و بخش خصوصی می تواند نقش مؤثری در تسریع و تسهیل فرآیند بازسازی و بازسازی این اثر تاریخی داشته باشد. در نهایت، مطلع سازی عمومی و جلب مشارکت شهروندان نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است تا همه بخش های جامعه در حفاظت از این میراث فرهنگی سهیم شوند.

با اجرای این اقدامات جامع و هماهنگ، می توان امیدوار بود که حمام خانم به عنوان یکی از نمادهای معماری و هویت تاریخی تهران، احیا شده و به عنوان یک بنای تاریخی-فرهنگی در خدمت شهروندان و گردشگران قرار بگیرد.

کلام آخر

حمام قبله که بیشتر با نام اولیه آن یعنی حمام خانم شناخته می گردد، یکی از قدیمی ترین بناهای به جای مانده از دوران صفویه در تهران است. این حمام مربوط به زمانی است که شاه طهماسب دستور داد تا در اطراف تهران حصاری کشیده گردد و زمینه آبادانی شهر فراهم گردد.

بر اساس روایات تاریخی، در همین دوران خواهر شاه طهماسب بناهایی مانند مدرسه، تکیه و حمام را در تهران بنا کرد که به نام ایشان معروف شد. امروزه تنها بنای به جای مانده از آن مجموعه، حمام خانم است.

حمام قبله به علت نزدیکی به مسجدی به همین نام شناخته می گردد. این بنا به مدت 70 سال است که در تملک خانواده بادامی واقع شده است. اما شرایط فیزیکی حمام وخیم است و قرار بود با تخصیص دادن بودجه ای به موزه تبدیل گردد که هنوز این اتفاق نیفتاده است.